Zyndranowa to wieś położona w Beskidzie Niskim, w powiecie krośnieńskim, przy granicy Polski ze Słowacją. Rozciąga się na długości 5 km z południa na północ, wzdłuż potoku o nazwie Panna (dawniej Sołotwyna). Wieś otoczona jest górami, porośniętymi lasami, poprzecinanymi górskimi potokami. Efektem jest przepiękny krajobraz całej okolicy, będący częścią Jaśliskiego Parku Krajobrazowego.
Za datę powstania miejscowości przyjmuje się drugą połowę XIV wieku. Z przekazów ustnych wynika, że pierwsza cerkiew została zbudowana we wsi w górnym końcu osady pod lasem. Druga powstała pośrodku wsi, natomiast trzecia została wzniesiona w dolnym końcu, w 1818 r. Dokumenty historyczne podają, że mieszkańcy wsi pozostali przy prawosławiu aż do 1700 r. Ponad 100 mieszkańców z wioski brało udział w I wojnie światowej, w większości jako żołnierze armii austriackiej, walcząc na frontach włoskim i rosyjskim. W czasie I wojny światowej w okolicach wsi miała miejsce wielka bitwa wojsk rosyjskich z austriackimi. Polegli spoczęli na miejscu zwanym Cmentarzyskiem, po którym dzisiaj nie ma już śladu (do 1945 roku cmentarz był ogrodzony i stał na nim duży drewniany krzyż). Jak podaje ostatni przedwojenny szematyzm greckokatolicki z 1936 r., we wsi żyło około 1000 dusz w 178 rodzinach, w tym 3 rodziny były żydowskie, 4 cygańskie, a resztę stanowili sami Łemkowie. Żydzi, podobnie jak i Łemkowie, trudnili się rolnictwem (karczmę w czasie I wojny światowej zamknęli Rosjanie), Cyganie/Romowie natomiast żyli z kowalstwa i muzyki. Ich chaty stały pośrodku wsi nad rzeką, a miejsce to nazywano Watrysko. W trakcie działań wojennych jesienią 1944 r. spłonęło 30 domów. Reszta zabudowań doczekała roku 1945, kiedy to rozpoczęto wywózki do Związku Radzieckiego i w ramach akcji „Wisła”. Część opuszczonych domów zamieszkali napływowi osadnicy, resztę budynków rozebrano, zniszczono lub spalono. Około 10 rodzin powróciło z wygnania. W latach 50. XX wieku powstał tu pierwszy po wojnie zespół artystyczny na Łemkowszczyźnie, który występował ze sztuką „Łemkowskie Wesele”. Dzisiaj w Zyndranowej żyje 30 rodzin, większości pochodzenia łemkowskiego (w przeważającej części już zasymilowanych), kilka rodzin mieszanych, 4 rodziny osadników (w tym dwie pracowników leśnych). We wsi działa obecnie Muzeum Kultury Łemkowskiej oraz Izba Pamięci Rodzin Żydowskich. Funkcjonuje również cerkiew św. Mikołaja, w której co niedzielę odprawiane są liturgie wschodniego obrzędu oraz kapliczka-kościółek katolicki.
W skansenie pieczołowicie są chronione sakralne przedmioty…
…podobnie, jak i elementy codziennego wyposażenia kuchni.
Bogactwo kultury Łemków przetrwało w muzealnych gablotach, które zagościły w zabudowaniach gospodarstwa we wsi Zyndranowa. Izba Pamiątek powstała w tym miejscu już 50 lat temu, w 1968 r., z inicjatywy działaczy łemkowskich – tych, którzy powrócili pod koniec lat 50. ubiegłego wieku z wygnania na zachodnie tereny Polski. Stan kultury materialnej dawnej wielokulturowej był wówczas opłakany – prawie wszystko zostało zniszczone, łącznie z XIX-wieczną drewnianą cerkwią greckokatolicką św. Mikołaja, którą rozebrano w 1962 r. Powstałe – wówczas prywatne – Muzeum miało uratować pozostałości bogatej kultury, to co jeszcze ocalało, to co można było przywrócić. Poza zgromadzeniem strojów czy sprzętów gospodarskich powoływano również zespoły muzyczne. W Muzeum reprezentowana jest „cała łemkowszczyzna”: od zachodniej, przez środkową, po wschodnią. Od 2002 r. Muzeum opiekuje się specjalnie powołane Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. Pan Bogdan Gocz żali się, że o ile udaje się pozyskać środki na warsztaty, spotkania, wydawnictwa, to niezwykle trudno jest zapewnić bieżące utrzymanie tych obiektów. W obrębie skansenu możemy wejść do:
• chyży zbudowanej w 1860 r. wyposażonej w oryginalne zbiory mebli, narzędzi tkackich, szewskich, naczyń domowych,
• koniuszni ze zbiorem militariów z I i II wojny światowej,
• świetlicy wiejskiej ze zbiorami malarstwa i rzeźby,
• kuźni w pełni wyposażonej,
• kaplicy z ołtarzykiem i obrazami świętych,
• wiatraka z kompletnym mechanizmem,
• małej karczmy z okienkiem z ladą,
• chlewika pełniącego obecnie funkcję magazynu sprzętu gospodarskiego,
• pawilonu wystawowego eksponującego m.in. stroje ludowe, fotografie, eksponaty sakralne, a na piętrze zbiory biblioteczne zawierające również bibliotekę cyfrową.
Słownik:
Bojkowie – grupa etniczna górali mieszanego pochodzenia: rusińskiego i wołoskiego, zamieszkująca Karpaty Wschodnie od Wysokiego Działu w Bieszczadach na zachodzie, do doliny Łomnicy w Gorganach. Na zachodzie sąsiadowali z Łemkami, na wschodzie z Hucułami. Język Bojków jest jednym z dialektów języka rusińskiego, z wielkim wpływem języka starocerkiewno-słowiańskiego, a także wpływami języków: polskiego, słowackiego, węgierskiego i rumuńskiego. Historycy i etnografowie polscy, ukraińscy i inni dopuszczają różne warianty pochodzenia tego ludu.
Łemkowie – Łemkami na początku XIX wieku nazwano część Rusinów zamieszkujących obecne tereny południowo-wschodniej Polski. Najpowszechniej przyjęta koncepcja wywodzi ich pochodzenie od osadników wołoskich przybyłych z terenów Rumunii. Większość Łemków jednak woli łączyć swoje pochodzenie ze słowiańskim plemieniem Białych Chorwatów, którzy już w VII wieku zamieszkiwali tereny zachodnich i środkowych Karpat. Chrześcijaństwo szerzyli tu Cyryl i Metody, Kniaź Włodzimierz przyłączył te tereny do Rusi Kijowskiej, po czym król Kazimierz połączył z Polską. Przez wieki zakładano tu osady na prawie ruskim, magdeburskim czy wołoskim. Panowała pańszczyzna zakończona rabacją galicyjską. W XIX wieku skrajna bieda wymusiła emigrację zarobkową za ocean. Nastrój społeczny w drugiej połowie XIX wieku i powstające wówczas ruchy narodowe spowodowały upominanie się Łemków coraz odważniej o swoją tożsamość. Powołana w listopadzie 1918 roku Łemkowska Republika w Komańczy nie przetrwała dwóch miesięcy. II wojna światowa zakończyła się dla Łemków prawdziwą gehenną przypieczętowaną dekretami rządów radzieckich i polskich, na mocy których przesiedlono ich na obecne tereny Ukrainy, a w ramach akcji „Wisła” na zachodnie i północne obszary Polski, tzw. Ziemie Odzyskane. Po roku 1956 na rodzinne tereny wróciło jedynie około 5 tysięcy osób. Niewiele jednak pozostało ze skromnej ojcowizny. Współcześni Łemkowie są zróżnicowani pod względem społecznym, religijnym i narodowym. Łemkowie szczególnie zasłynęli z bogatej tradycji pieśni lirycznych, obrzędowych i historycznych. Bajarze i gawędziarze z ust do ust, z pokolenia na pokolenie przekazywali legendy, baśnie, opowieści historyczne, a także przysłowia. Pieśni i muzyka rozbrzmiewały na weselach, chrzcinach, pogrzebach, świętach religijnych.
Schematyzm Greckokatolicki (z gr. schema – figura) – spis osób lub instytucji. W schematyzmach cerkiewnych podawane są spisy osób duchownych wraz z najważniejszymi danymi osobowymi (rok urodzenia, rok wyświęcenia), osób związanych z cerkwią, spisy parafii w dekanatach, ilość wiernych z każdej miejscowości w parafii, w późniejszym czasie też stan majątku cerkiewnego. Najstarszy schematyzm ukazał się w Eparchii Mukaczewskiej w 1814 r. Schematyzmy ukazywały się początkowo w języku łacińskim, później w języku łacińskim lub ukraińskim, a następnie tylko w języku ukraińskim. Schematyzmy są cennym archiwalnym źródłem wiedzy historycznej o Cerkwi w XIX i XX wieku na terenie Galicji.
