Karpaty to rozległy łańcuch górski położony w środkowej Europie. Ciągną się wyraźnym łukiem o długości ok. 1300 km pomiędzy przełomem Dunaju: na granicy austriacko–słowackiej, do tzw. „Żelaznej Bramy” na pograniczu rumuńsko-serbskim.
Powierzchnia Karpat to około 209 000 km2 co plasuje je na drugim miejscu pod względem rozległości w Europie (zaraz po Alpach). Szerokość łańcucha karpackiego jest zróżnicowana i wynosi od 100 do 500 km. Największa szerokość łańcucha odpowiada najwyższym szczytom, Gerlachowi (2655 m n.p.m.) w Tatrach w Karpatach Zachodnich oraz Moldoveanu (2543 m n.p.m.) w Karpatach Południowych. Najniższym punktem w głównym grzbiecie Karpat jest Przełęcz Dukielska – 500 m n.p.m. Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha gór, ale składają się z wielu wyróżniających się pod względem geologicznym i orograficznym pasm górskich.
Dolina Batyżowiecka w Tatrach Wysokich – od lewej Kończysta, na wprost Batyżowiecki Szczyt, po prawej potężny masyw Gerlacha.
Różnorodność krajobrazów występujących w Karpatach jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m. Obecnie w Karpatach nie występuje zlodowacenie, chociaż w przeszłości lodowce kształtowały rzeźbę najwyższych pasm.
Howerla (2061 m n.p.m.) znajdująca się w północno-zachodniej części pasma Czarnohory to najwyższy szczyt Ukrainy.
Podział
Aktualnie na całym obszarze Karpat wyróżnia się cztery główne jednostki (prowincje):
- Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem to najbardziej wysunięta na zachód i północ część Karpat. Położona w większości na terytorium Słowacji i Polski oraz częściowo sięgająca terytorium Czech, Węgier i Austrii. Karpaty Zachodnie rozciągają się od Bramy Morawskiej na zachodzie do Przełęczy Łupkowskiej na wschodzie. Cechą charakterystyczną dla Karpat Zachodnich jest pasmowa budowa geologiczna.
- Karpaty Wschodnie rozciągają się od Przełęczy Łupkowskiej na północnym zachodzie, łukiem wygiętym w kierunku południowo-wschodnim po Przełęcz Predeal na południu. Znajdują się one głównie na terenie Ukrainy i Rumunii, tylko niewielki fragment na północnym zachodzie leży na terytorium Polski (Bieszczady Zachodnie (Bieszczady Wysokie), Góry Sanocko-Turczańskie (Bieszczady Niskie)) i Słowacji (Wyhorlat i Bukowskie Wierchy).
Połonina Piszkonia w Gorganach. Widok ze zbocza Negrowca na Horb i następnie częściowo zalesiony Barwinok.
- Karpaty Południowe są częścią Karpat położoną w całości na terenie Rumunii, rozciągają się od przełęczy Predeal na wschodzie, po Żelazną Bramę na zachodzie. Najwyższym szczytem jest Moldoveanu w Górach Fogaraskich (2543 m n.p.m.). Karpaty Południowe nie są więc najwyższą częścią Karpat, ale za to najbardziej wyniosłą. Zbudowane są głównie ze skał krystalicznych i metamorficznych, na zachodzie częściowo przykrytych seriami wapiennymi.
- Góry Zachodniorumuńskie z Wyżyną Transylwańską leżą w całości na obszarze Rumunii. Stanowią centrum historycznego Siedmiogrodu. Prowincja ta składa się z dwóch regionów: Gór Zachodniorumuńskich (do 1847 m n.p.m.) i Wyżyny Transylwańskiej (600-700 m n.p.m.). Regiony te są podobne pod względem budowy geologicznej i położenia – wewnątrz łuku Karpat.
Te główne jednostki dzielą się na mniejsze części – podprowincje. I tak np. w Karpatach Zachodnich wyróżnia się Karpaty Wewnętrzne (zbudowane ze skał różnego pochodzenia), Centralne (zbudowane ze skał krystalicznych oraz otoczki pochodzenia osadowego) i Zewnętrzne (zbudowane z fliszu). Największa część Karpat (ok. 55,19%) przypada na Rumunię, następnie na Słowację (17,17%), Ukrainę (10,6%), Polskę (9,63%), Węgry (3,78%), Czechy (3,28%) i Austrię (<0,5%).
Gdyby rozpatrywać udział Karpat w ogólnych powierzchniach wymienionych krajów to najbardziej „karpackim” krajem okazuje się Słowacja (gdzie Karpaty zajmują ok. 73% powierzchni państwa), co ma odzwierciedlenie w tradycyjnej kulturze tego kraju. W Polsce Karpaty zajmują ok. 6% powierzchni kraju, ale obecność Karpat w kulturze znacznie przewyższa ich niewielką powierzchnię, ma to swe źródła w historii i rozmieszczeniu ważnych ośrodków rozwoju kultury i sztuki.
Klimat
Karpaty leżą w strefie klimatu umiarkowanego. Karpaty Zachodnie stanowią granicę klimatyczną między obszarami chłodniejszymi, pozostającymi pod przejściowym wpływem mas powietrza morskiego na północy i cieplejszymi, o klimacie bardziej kontynentalnym na południu. Karpaty Wschodnie oddzielają obszary o łagodnym wilgotniejszym klimacie na zachodzie od obszarów o klimacie suchym, kontynentalnym na wschodzie.
Zimowa Tarnica w promieniach zachodzącego słońca.
Świat roślinny
Najważniejszą cechą łańcucha karpackiego – począwszy od krajobrazu, poprzez przyrodę, na grupach etnicznych i dziedzictwie kulturowym skończywszy – wydaje się jego różnorodność. Główne kluczowe czynniki kształtujące wartość przyrodniczą Karpat, to duża różnorodność siedlisk przyrodniczych charakterystyczna dla obszarów górskich oraz niedostępność tego terenu, która sprawia, że wiele miejsc ma nadal charakter zbliżony do naturalnego. Różnorakość siedlisk przyrodniczych związana jest z dynamicznymi zmianami warunków klimatycznych wraz z wysokością nad poziomem morza i wynikającą z tego strefowością roślinności. Przyjmuje się, że każdy wyodrębniony łańcuch górski posiada swój typ roślinności, i tak jest również w przypadku Karpat.
Strefowe zmiany roślinności najprościej możemy zauważyć w wyższych pasmach górskich. Ten system zmieniających się wraz z wzrostem wysokości siedlisk dodatkowo staje się coraz bardziej złożony poprzez czynniki działające w mniejszej skali, np. ekspozycje stoku czy jego nachylenie. Wszystko to tworzy bardzo złożony układ, który uzupełniany jest przez obecność mikrosiedlisk takich jak martwe drewna czy wychodnie skalne, które są kluczowe dla występowania wielu gatunków. Roślinność układa się w kilka pięter wysokościowych, których granice przebiegają w pasmach południowych wyżej niż w północnych. W Karpatach wykształciło się 6 pięter roślinności: piętro pogórza, regla dolnego, regla górnego, kosodrzewiny, halne i turniowe. Karpaty Wschodnie mają znacznie obniżone granice pięter roślinnych w stosunku do Karpat Zachodnich.
Dodatkowym piętrem charakterystycznym dla Karpat Wschodnich są połoniny, czyli zbiorowiska subalpejskie i alpejskie, rozciągające się od granicy lasu po najwyższe szczyty, co wpływa na powstawanie form krzywulcowych buka w górnej granicy lasu. Chociaż niewielkie powierzchniowo, jest to piętro bardzo cenne pod względem przyrodniczym, występują tu bowiem liczne rzadkie gatunki górskie, w tym wschodniokarpackie. Endemity wschodniokarpackie to gatunki występujące jedynie w Karpatach Wschodnich, m.in. pszeniec biały, lepnica karpacka, goździk kartuzek skalny. Natomiast subendemity wschodniokarpackie to gatunki, które występują głównie w Karpatach Wschodnich, ale pojedyncze stanowiska mogą mieć również poza nimi (m.in. tojad mołdawski hosta, ostróżka wyniosła wschodniokarpacka). Rośliny, które wyróżniają Karpaty Wschodnie od Zachodnich to m.in.: fiołek dacki, goździk skupiony, chaber Kotschyego, sałatnica leśna, lulecznica kraińska, olsza zielona, wężymord górski.
Goździk skupiony to roślina wschodniokarpacka. W Polsce można go spotkać tylko w Bieszczadach.
Opracowała: Małgorzata Pociask
Zdjęcia: Maciej Basta, Andrzej Błoński
